Vergi tarifeleri, ödenecek vergi miktarını belirlemek için matraha uygulanan ölçülerdir. Genel olarak vergi tarifeleri üç şekilde düzenlenebilir:
Artan oranlı tarife,
Düz oranlı tarife,
Azalan oranlı tarife.
Artan Oranlı Vergi Tarifesi
Artan oranlı vergi tarifesinde, matrahın artmasına paralel olarak vergi oranı da artış gösterir. Ülkemizde gelir ve veraset intikal vergileri artan oranlı tarifelerine örnek olarak verilebilir.
Sınıf usulü ve Dilim usulü olmak üzere iki türde incelenebilir.
Sınıf usulünde her oran sadece karşısındaki matrah dilimine değil dilim kapsamındaki gelirin tümüne uygulanmaktadır. Sınıf değiştikçe matrahın tümüne uygulanacak vergi oranı da değişmektedir.
Dilim usulünde ise matrah dilimlere ya da sınıflara ayrılmakta ancak her dilimin vergisi alt veya üst dilime bakılmaksızın kendi oranına göre ayrı ayrı hesaplanmakta ve vergi miktarına ulaşılmaktadır. Dilim usulü vergi adaletine daha uygun olup ülkemizde gelir vergisi tarifesi bu tarife biçimine göre düzenlenmiştir.
Dilim usulüne örnek olarak gelir vergisi gelirleri için uygulanan tarifenin 2018 yılı gelirleri için geçerli olanını aşağıda sunuyoruz (Gelir Vergisi Kanunu md. 103)
14.800 TL’ye kadar % 15
34.000 TL’nin 14.800 TL’si için 2.220 TL, fazlası % 20
80.000 TL’nin 34.000 TL’si için 6.060 TL, (ücret gelirlerinde 120.000 TL’nin
34.000 TL’si için 6.060 TL), fazlası % 27
80.000 TL’den fazlasının 80.000 TL’si için 18.480 TL, (ücret gelirlerinde
120.000 TL’den fazlasının 120.000 TL’si için 29.280 TL), fazlası % 35
Artan oranlı vergi tarifelerinde sıklıkla karşılaşılan kavramlar aşağıda ana hatları ile sunulmuştur.
Verginin yükseklik farkı: Vergi tarifesinde en yüksek vergi oranı ile en düşük vergi oranı arasındaki farktır.
Verginin uzunluk farkı: Vergi tarifesinde, ilk düzeydeki matrah ile son düzeydeki matrah arasındaki farktır
Verginin artış oranı: Birbirini izleyen iki oran arasındaki farktır.
Ortalama vergi oranı: Ödenecek vergi miktarının bu verginin hesaplandığı vergi matrahına oranıdır.
Marjinal vergi oranı: Vergi miktarında meydana gelen artışın matrahtaki artış miktarına oranıdır.
Artan oranlı vergi tarifeleri de kendi arasında
“dik artan oranlı”,
“ılımlı artan oranlı”,
“çoğalan artan oranlı”,
“azalan artan oranlı” ve
benzeri şekillerde şekillerde sınıflandırılabilir. Ilımlı artan oranlı tarifede, gelir dilimlerine uygulanan oranlar yumuşak bir şekilde artış gösterirken, dik artan oranlı tarifede oranlar hem yüksektir, hem de daha sert bir biçimde artış gösterir. Artan oranlı vergi tarifelerinin ne şekilde düzenleneceği, tabii olarak siyasal iktidarların ve bürokrasinin takdir hakkına bağlı olarak belirlenmektedir. Düz oranlı ve artan oranlı vergi tarifeleri çeşitli şekillerde düzenlenebilir. Örneğin, düz oranlı vergi sisteminde standart indirim (en az geçim indirimi ) uygulaması söz konusu olabilir. Standart indirime yer verilmeyen düz oranlı vergi sisteminde doğal olarak tüm gelir, servet ya da harcama vergiye tabi tutulur.
Gizli Artan Oranlılık
Gizli artan oranlılık: Sabit (düz) oranlı tarifenin bir verginin yapılan bazı indirim ve eklemeler neticesi artan oranlı bir vergi durumuna gelmesidir. Buna göre her mükellefin vergi matrahına aynı miktarda indirim uygulanmakta ve sonuçta mükelleflerin vergi yükleri birbirlerinden farklılaşmaktadır.
Düz Oranlı Vergi Tarifesi
Düz oranlı vergi tarifesinde, matrah ne olursa olsun, vergi oranı değişmez ve aynı kalır.
Düz oranlı (Sabit-Tek oranlı) tarife: Vergi matrahındaki değişikliğe rağmen vergi oranının sabit kaldığı tarifedir.Vergi oranı sabit kalmakla birlikte, vergi matrahının büyümesi durumunda alınacak vergi miktarı artmaktadır. Gelir vergisinde artan oranlı tarife söz konusu iken kurumlar vergisinde sabit oranlı tarife söz konusudur.
Azalan Oranlı Vergi Tarifesi
Azalan oranlı vergi tarifesinde ise artan oranlı vergi tarifesinin tam tersidir, yani matrah arttıkça vergi oranı azalır.
Azalan oranlı Tarife: Matrahın büyümesiyle birlikte vergi oranının da azaldığı veya matrah artmasına rağmen vergi oranının azaldığı tarifelere denir. Matrah azalırken vergi oranlarının azalması durumunda vergi oranı en yüksekten başlamakta, vergi matrahındaki azalmaya paralel olarak azalmaktadır ya da matrah belli bir rakamdan başlayarak yükselmekte ancak ilk gelir dilimi için yüksek olan vergi oranı sonraki matrah dilimlerinde giderek azalmaktadır.